Lang bang về nghệ thuật xếp giấy

Bạn thân mến,
Ngày còn nhỏ, ngoài những trò chơi búp bê, bắn bi, tạt lon, v.v…, ai trong chúng ta lại không có lần chơi với giấy: xếp máy bay, thuyền, tàu thủy… Đó là những mẫu xếp rất đơn giản. Hôm nay, Nguyệt Mai xin được hân hạnh giới thiệu Đinh Trường Giang và nghệ thuật xếp giấy origami. Đinh Trường Giang được những người say mê origami khắp thế giới biết đến như một trong những bậc thầy về nghệ thuật này. Anh là khách mời danh dự tại cuộc gặp gỡ của Hội Origami Canada lần đầu tiên sẽ diễn ra tại Vancouver từ ngày 5 đến ngày 8 tháng 10 năm 2012.

Giới thiệu Đinh Trường Giang
Sinh năm 1966 tại Huế, Đinh Trường Giang là sinh viên Đại học Kiến trúc tại Sài Gòn trước khi cùng gia đình sang Mỹ định cư năm 1989. Anh tiếp tục theo đuổi ngành học đã chọn tại VN, tốt nghiệp và hiện làm chung với một người bạn sau hơn 10 năm làm việc tại một hãng kiến trúc lớn ở Washington DC.

Hãy nghe anh kể về cơ duyên đến với origami:

“Ba mẹ tôi đã mua cho tôi những cuốn sách origami khi tôi đang học lớp 2 hay 3. Sau khi chiến tranh Việt Nam chấm dứt năm 1975, chúng tôi mất tất cả, vì vậy tôi chỉ nhớ được vài mẫu origami cổ điển. Rồi gia đình tôi sang Mỹ. Năm 1996, ba năm sau khi tốt nghiệp đại học, tôi đến một hiệu sách và tìm thấy cuốn sách đã được ba mẹ mua cho hơn 20 năm về trước – đó là cuốn “Thế giới của Origami” của tác giả Isao Honda (hồi đó ở Việt Nam in thành nhiều quyển nhỏ). Tôi mua nó ngay và bắt đầu xếp giấy trở lại! Sau đó tôi tham gia OUSA (Origami USA – Hội của những người yêu thích origami tại Mỹ, có trụ sở ở New York), khám phá thêm nhiều sách hướng dẫn về origami, thường xuyên tham dự các hội thảo về nghệ thuật này và được xem rất nhiều tác phẩm đẹp và truyền cảm từ khắp nơi trên thế giới.
Sau khoảng hai năm học xếp các mẫu origami từ sách, tôi bắt đầu sáng tác những mẫu riêng của mình.
Đối với tôi, origami đồng nghĩa với nghệ thuật điêu khắc giấy. Cảm hứng có thể đến từ nhiều nguồn, từ điêu khắc hiện đại đến hội họa, tranh thiền tông, đồ họa, hoặc từ tác phẩm của các nghệ sĩ origami cũng như từ những gì tôi được đọc, xem và nghe…”.

Đinh Trường Giang nhập môn nghệ thuật origami bằng sách của Isao Honda nhưng chính bậc sư phụ người Nhật Akira Yoshizawa mới thật sự khai thị cho anh, hướng anh đến với kỹ thuật xếp giấy ướt (wet folding) và từ đó anh ngày càng hoàn thiện kỹ thuật này.

Đơn giản, trang nhã và có hồn là những điều anh hướng đến khi sáng tác.
(nguồn: giangdinh.com)

*

Lang bang về nghệ thuật xếp giấy

Có lẽ phần lớn chúng ta, khi còn là bé con, ngoài cái việc đùa chơi với châu chấu chuồn chuồn, đôi khi cũng xếp vài cánh máy bay giấy mà phóng lung tung, hay vài con thuyền giấy thả chơi theo dòng nước hối hả sau những cơn mưa trước sân nhà…

Giấy có lẽ là một trong những phát minh kỳ diệu nhất của loài người. Ai cũng biết giấy để viết, để vẽ, để in ấn…, nhưng ngoài ra, với một tờ giấy trong tay, không dùng thêm bất cứ một vật dụng gì, bạn còn có thể đi vào một thế giới muôn hình muôn vẻ khác, thế giới của nghệ thuật xếp giấy.

ORIGAMI, tên gọi được quốc tế hóa hiện nay của nghệ thuật xếp giấy – là một từ Nhật bản (Oru = xếp, Kami = giấy, khi ghép 2 từ lại, thành origami ). Không ai biết nghệ thuật này bắt nguồn từ bao giờ và ở đâu. Giấy được phát minh từ Trung Hoa vào khoảng 105AD, sau đó theo các tu sĩ Phật giáo du nhập vào Đại Hàn và đến Nhật độ cuối thế kỷ thứ 6. Vào thời kỳ đầu, giấy được xem như là một vật liệu quí hiếm và xếp giấy chỉ được dùng giới hạn bởi tầng lớp thượng lưu trong các dịp lễ.

Origami ở Nhật được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, mẹ truyền cho con gái, và các mẫu truyền miệng còn được biết thường là các mẫu đơn giản. Tác phẩm về Origami cổ nhất còn lưu lại được là Senbazuru Orikata – “Xếp ngàn cánh hạc”(**), ra đời 1797.
Vậy là dù giấy phát sinh từ Trung Hoa (do đó một số nhà nghiên cứu cho rằng nghệ thuật xếp giấy hẳn cũng phát sinh từ xứ này) nhưng Nhật là nước đã làm cho nghệ thuật xếp giấy phát triển cao và phong phú nhất.

Ở phương tây, Tây Ban Nha cũng là dân tộc có lịch sử xếp giấy lâu đời. Giấy được thế giới Ả rập biết đến vào khoảng thế kỷ thứ 8 và theo người Moor (Ma rốc) vào Tây Ban Nha độ thế kỷ thứ 11. Là dân tộc theo Hồi giáo và là những nhà toán học, thiên văn học cừ khôi, người Moor chú trọng đến mặt nghiên cứu hình học trong xếp giấy. Khi người Moor rời khỏi Tây Ban Nha, dân Tây Ban Nha đã đưa nghệ thuật xếp giấy ra ngoài phạm vi các mẫu hình học và phát triển thêm mà người tiên phong là triết gia và thi sĩ Miguel de Unamuno (1864-1936).

Người được coi là sư tổ cuả nghệ thuật xếp giấy hiện đại là Akira Yoshizawa (1911-2005). Những sáng tác cuả ông được thế giới biết đến vào khoảng 1950 là những sáng tác bắt đầu tách rời khỏi các mẫu và nguyên tắc xếp giấy cổ truyền. Cùng với Samuel Randlett (Mỹ), Yoshizawa đã phát minh ra hệ thống ký hiệu để vẽ các sơ đồ chỉ dẫn trong sách dạy xếp giấy, trở thành ký hiệu quốc tế trong các sách Origami cho đến ngày nay.

Khởi đầu, có lẽ một trong những sự khác biệt cuả nghệ thuật xếp giấy Đông phương và Tây phương là phần lớn các cao thủ Đông phương thường tạo ra các mẫu đơn giản, trừu tượng, ít nét mà vẫn bắt được cái thần của vật muốn xếp. Các cao thủ Tây phương thì thường thích xếp chi tiết, phức tạp thiên về kỹ thuật. Ngày nay thì các tiêu chuẩn về thẩm mỹ Đông Tây cũng như mọi phát triển khoa học kỹ thuật khác đều được cả hai bên tiếp thu và biết đến rộng rãi qua sách báo và các phương tiện truyền thông hiện đại. Thế hệ các cao thủ Origami hiện nay cả Đông và Tây đều có những người mạnh cả về kỹ thuật lẫn nghệ thuật. Các cao thủ xếp giấy hiện đại bao gồm các nhà toán học, kỹ sư, các nhà ảo thuật, các nghệ sĩ tạo hình v.v… Nhiều kỹ thuật xếp mới được phát minh và các mẫu Origami ngày nay có thể phức tạp đến mức khó tưởng tượng được. Có thể nói hầu như bất cứ cái gì cũng có thể “xếp” ra được từ một tờ giấy.

Cả hai “trường phái” xếp giấy – phức hóa và giản hóa, thiên về kỹ thuật hay nghệ thuật, đều được phát triển. Bạn có thể thấy một chú bọ Origami, nhận ra được nó thuộc họ bọ nào, với đầy đủ ăng ten, chân, cánh, đúng tỷ lệ được xếp từ một tờ giấy hình vuông (không dùng kéo) – hay ngược lại, một mẫu origami trừu tượng đơn giản vài nếp gấp.

Về vật liệu thì ngày nay các tác phẩm Origami còn được xếp từ một số vật liệu khác ngoài giấy – giấy dán tường, lưới sắt, đồng, tấm kim loại mỏng (các loại này có thể bày ngoài trời được), giấy đất sét (“xếp” xong nung, như đồ gốm )…

Một kỹ thuật xếp đáng được nói đến là kỹ thuật ” xếp ướt” mà Akira Yoshizawa là người tiên phong. Các loại giấy dày được làm ướt cho mềm đi rồi xếp. Với kỹ thuật này, người xếp có thể ” nặn” giấy, “uốn giấy” , coi giấy như là đất sét. Có lẽ các tác phẩm xếp giấy gần với điêu khắc đều được xếp bằng kỹ thuật này. Ngoài ra, khi giấy khô, tác phẩm sẽ giữ được lâu và bền hơn.

Với đa số, Origami vẫn được coi là một môn thủ công, chưa phải nghệ thuật. Các tay xếp hiện đại đang dần dần chứng minh Origami là một bộ môn sáng tạo có thể sánh ngang hàng với các bộ môn nghệ thuật tạo hình khác. Một số nghệ sĩ xếp giấy, dù ít, đã và đang sống được với “nghề” này (viết sách, dạy xếp, nhận thực hiện mẫu quảng cáo cho các công ty, bán tác phẩm …)

Nhiều tay xếp coi xếp giấy là “điêu khắc giấy “, và là một môn điêu khắc đặc biệt. Như chúng ta biết, một cách đơn giản, điêu khắc có thể được chia làm hai loai, “thêm”, và “bớt”. Tượng đất sét chẳng hạn, là loại “thêm vào” – làm khung sườn, xong đắp bồi thêm đến khi thành hình. Tượng gỗ, đá, ngược lại, thường là kết quả của sự đẽo gọt bớt đi từ một khối lớn khởi đầu. Với origami, nó không “thêm” mà cũng không “bớt”, khởi đầu với một tờ giấy, hoàn thành cũng chừng đó giấy mà thôi, có chăng là “giấu” đi những phần không cần thiết!

Vậy thì, bạn có thể coi origami như là một nghệ thuật dân gian, một trò chơi, một bài toán đố, hay một môn nghệ thuật tạo hình, tất cả đều đúng cả. Có người chơi với giấy một cách ngẫu hứng, có người lại dùng các chương trình computer, dựa trên các lý thuyết về toán học để tạo ra và vẽ sơ đồ cách xếp trước khi họ đụng đến tờ giấy (để kiểm tra lại!). Có người nhất định chỉ xếp từ một tờ giấy hình vuông mà thôi, có người không câu nệ giấy hình gì, hay xài nhiều tờ giấy ghép lại. Có lẽ, như các môn nghệ thuật khác, kết quả cuối cùng vẫn là cái quan trọng nhất. Cái đẹp không câu nệ về kỹ thuật chi li và các ràng buộc. Nghệ thuật đỉnh cao, là nghệ thuật tự do nhất.

Origami kỳ diệu bởi ở mức độ chung, nó là nghệ thuật đại chúng, không phân biệt quốc gia hay giàu nghèo. Một em bé, một người lớn, có thể dùng bất cứ loại giấy nào, đứng ngồi bất cứ ở đâu, tạo ra một chú chim vỗ cánh, một bông hoa, một chú chuồn chuồn… đem lại vài giây phút an bình cho chính mình hay đem đến cho ai đó một nụ cười trên môi. Đối với một số người, vương quốc origami là vương quốc trong những câu chuyện cổ tích. Bạn cứ tưởng tượng xem, hầu như mọi thứ – cỏ cây, hoa lá, muôn thú đều “nằm” trong một tờ giấy, loại vật liệu hầu như bao quanh mình khắp nơi.

Origami ngày nay được áp dụng trong thiết kế đồ trang sức, trang hoàng nội thất, thiết kế thời trang… cũng như được áp dụng trong các chương trình giáo dục, y tế.
Origami còn có những ứng dụng thực tiễn trong khoa học kỹ thuật như giúp chế tạo Túi an toàn (Airbag) trong xe hơi, chế tạo Kính thiên văn khổng lồ được “Xếp lại” gọn trong 1 tên lửa, khi phóng lên quỹ đạo sẽ “mở” ra, chế tạo ống nong mạch …
Cách vài năm lại có hội nghị Quốc tế về khoa học, toán học, origami trong giáo dục và các chương trình trị liệu.

Các hội origami cũng được thành lập ở rất nhiều quốc gia và các hội nghị hàng năm với các buổi hội thảo về ứng dụng cuả Origami cũng như trưng bày các tác phẩm origami đã thu hút rất nhiều người tham dự. Ở “Vương quốc của dân Xếp giấy “, bạn có thể bắt gặp hình ảnh các ông bà già bạc tóc đùa chơi với châu chấu chuồn chuồn máy bay cùng các bé con – đó là một hình ảnh đẹp, và thanh bình.

Tại Việt Nam, một nhóm bạn trẻ đã lập nên Vietnam Origami Group (http://www.vietnamorigami.org , http://www.vietnamorigami.org/forum/) hiện thu hút khá nhiều thành viên. Tuy còn non trẻ, nhưng Origami Việt Nam đã có những bước tiến rất nhanh. Một số tác phẩm của thành viên VOG đã được trưng bày tại các triển lãm quốc tế cũng như được in trong các sách, tạp chí Origami.

Đinh Trường Giang
2002-09

*

Ghi chú:

1. Phần lịch sử và (**) : tham khảo từ một số sách / bài viết về lịch sử Origami

2. Con hạc giấy là mẫu origami cổ truyền của Nhật, biểu tượng của sự may mắn- người ta tin rằng xếp 1000 cánh hạc sẽ biến một điều ước của người xếp thành sự thật . Điều này được thế giới biết đến sau thế chiến thứ 2, khi cô bé Sakado Sasaki bị bịnh bạch cầu do ảnh hưởng bom nguyên tử thả xuống Hiroshima – cô cầu nguyện được bình phục và bắt đầu xếp 1000 cánh hạc. Theo một truyền thuyết thì cô qua đời khi còn xếp thiếu 365 con, bạn bè trong lớp đã xếp đủ số hạc còn lại này và chôn theo cô bé . Câu chuyện đã làm cả thế giới cảm động và từ đó, cánh hạc giấy trở thành biểu tượng của hòa bình.

*

“Between the Folds”, the Science of Art, the Art of Science

“Giữa những nếp gấp” ( 2009 ) là bộ phim tài liệu về Origami đã đọat được rất nhiều giải thưởng tại các liên hoan phim của đạo diễn Vanessa Gould (Mỹ) . Đây có thể xem là bộ phim tài liệu đầu tiên cho người xem một cái nhìn khá toàn diện (và bất ngờ) về Origami.

Thế giới nằm trong một tờ giấy – người xem sẽ ngạc nhiên và thích thú khi thưởng thức những tác phẩm nghệ thuật xếp từ một tờ giấy không cắt dán, từ những tác phẩm đơn giản, trừu tượng đến những tác phẩm phức tạp chi tiết khó tưởng tượng được. Bên cạnh đó là những ứng dụng thực tế trong khoa học, y học và giáo dục của origami.

Vanessa Gould từng theo học ngành Vật lý thiên thể và Kiến trúc tại đại học Columbia cũng như theo học nhạc tại New England Conservatory. Cô chơi piano và còn là họa sĩ.
Say mê khám phá sự kết hợp kỳ diệu giữa khoa học và nghệ thuật của Origami, cô đã bỏ ra hơn bốn năm làm việc không có tài trợ cho bộ phim đầu tay này. Phim được công chiếu trên kênh truyền hình PBS – hy vọng rằng sẽ thay đổi cách nhìn của người xem về môn nghệ thuật tương đối còn mới với đa số này.

Có thể xem thêm về Between the Folds tại
http://www.greenfusefilms.com/

Đinh Trường Giang
2009

Xin mời các bạn vào trang nhà của Giang để xem những mẫu origami do chính anh thực hiện:
http://giangdinh.com/giang/home.html

Sau đây là một vài mẫu tiêu biểu:
1) Linh hồn của giấy

2) Thiếu nữ

3) Con mèo

Bạn có thể xem mẫu xếp “Mẹ và con gái” ở đây.
Đinh Trường Giang-Me&ConGai-2009

Mẫu xếp này đã được đánh giá cao trong cuộc triển lãm tại Viện Bảo Tàng Do Thái năm 2007. Bạn có thể đọc thêm bài viết này:
http://origami-aesthetics.blogspot.com/2007/09/mother-and-child.html

Nguyệt Mai cũng thích thiệp Tết mà Giang làm gởi bạn bè có minh họa origami. Xin gởi các bạn xem mẫu thiệp năm nay.
Đinh Trường Giang-Nam moi 2012

Với các bạn đang sống tại Mỹ, nếu bạn thích, bạn có thể tham dự The Infinite Possibilities of Origami đã khai mạc cuối tuần 10-3-2012 tại Los Angeles . Đây là một triển lãm lưu động khá lớn, dự tính trưng bày tại một số bảo tàng ở Mỹ cho đến năm 2014. Bạn có thể vào những trang web này để biết thêm chi tiết:

http://artsandartists.org/exhibitions/origami.html
http://www.janm.org/exhibits/foldingpaper/artists/