Quan- niệm danh- dự của người Thái-Tây

Phạm Quỳnh (1919)
Danh dự luận

(Nguồn: Việt- Văn Độc- Bản Lớp Đệ- Nhị của Đàm- Xuân- Thiều và Trần- Trọng- San, in lần thứ năm- 1967- Bộ Giáo- Dục xuất- bản, in tại Nhà in Tấn- Phát, 224, đường Gia- Long, Saigon)

Nay lòng danh- dự hoàn toàn tuyệt- đối là riêng của những bậc chí- sĩ anh- hùng, nước nào cũng có mà không phải là sự thông thường. Ông Phò- mã Võ- Tính chết ở thành Bình- Định, Ông Tổng- đốc Hoàng- Diệu chết ở thành Hà- Nội, lấy danh- dự trọng hơn tính- mệnh, đều là những gương sáng trong lịch- sử nước Nam ta, đời đời còn chiếu rọi không phai. Nhưng cái danh- dự ấy là danh- dự đặc biệt phi- thường, không phải cái danh- dự phổ- thông trong xã- hội.

Trình- độ một xã- hội cao hay thấp là ở lòng danh- dự phổ- thông của quần- chúng, không phải ở cái danh- dự đặc- biệt của một số người liệt- sĩ. Trên kia đã nói lòng danh- dự phổ- thông trong xã- hội nước ta suy kém lắm. Nay xét lòng danh- dự ở các xã hội Âu- Tây thế nào. Không cần phải nghiên- cứu lịch- sử mà suy ngược lên từ đời Trung- cổ, đời Phong- kiến cho biết lòng danh- dự của các bậc võ- sĩ nước Pháp đời bấy giờ thế nào. Cũng không bàn đến lòng danh- dự của nhà quân Pháp trong cuộc chiến- tranh kinh thiên động địa vừa rồi, vì danh- dự ấy vẫn là cái danh- dự đặc- biệt như trên kia. Cứ xét ngay trong cuộc giao- tế thường của người Tây, cũng đủ biết lòng danh- dự phổ- thông trong các xã- hội Âu- Châu thế nào. Người Tây rất trọng danh- dự, lấy mất danh- dự là cái nhục không gì bằng. Phạm đến danh- dự kẻ khác là một trọng tội, hình- luật có định phạt. Coi danh- dự như thần thánh, bất khả xâm phạm. Gặp những trường- hợp quan trọng muốn cầu lấy lòng tin của người khác mà thề không sai lời, không nói dối, thời không có kêu Trời chỉ Phật chứng- minh, chỉ lấy hai chữ danh- dự làm đảm- bảo. Một lời đã hứa với nhau mà nói rằng: “Tôi lấy lòng danh- dự thề với ông…Tôi lấy danh- dự hứa với anh… (donner sa parole d’honneur, jurer sur l’honneur)”, thời lời ấy như sắt đá, dù sông cạn đá mòn cũng không dám sai.

Chữ “honneur” (danh dự) là chữ rất thông- dụng trong văn- tự ngôn- ngữ của người Tây: nói với người trên, quan trên thời nói: “Tôi được cái danh- dự trình… báo…kêu…v.v… quan lớn việc như sau này…”. Muốn tỏ lòng yêu- mến kính- trọng người ta thời nói: “Tôi được cái danh- dự tiếp ông…, tôi được cái danh- dự hầu ngài… v.v…”. Người đàn bà có trinh- tiết gọi là biết giữ danh- dự của mình; người đàn ông có tài- năng gọi là làm danh- dự cho nhà mình xứ mình, người buôn bán thật- thà cũng gọi là giữ được danh- dự của nhà buôn; người đánh bạc không đánh gian- dối, không xấu thói ăn non, cũng gọi là người không phạm đến danh- dự trong làng cờ bạc, v.v… Có nhiều việc pháp- luật không cấm, luân- lý cũng dung, mà lòng danh- dự không cho làm; có nhiều việc trái với lợi mình, người đời cũng chê, mà lòng danh- dự bắt phải làm. Như danh- dự bắt phải xử nhã với kẻ thù mình; danh- dự buộc không được sai lời di chúc của người chết, dẫu thiệt hại cho mình mặc lòng. Trong một đời, gặp tình- cảnh nào, trường- hợp nào cũng cầu gọi đến lòng danh- dự và cũng có dịp bày tỏ lòng danh- dự được. Ở nơi thượng- lưu xã- hội, “luật danh- dự” (code de l’honneur) lại nghiêm hơn pháp- luật của Nhà- nước. Người nào xử một việc bất- nhã, làm một điều phi danh- dự hay là bị cái nhục- mạ không rửa được sạch, thời bằng- bối coi là người mất giá, phải mang tiếng xấu một đời. Nhân đó có cái tục “quyết- đấu” (le duel). Hai người có việc bất- bình với nhau, tự lấy làm phạm đến danh- dự, mà việc thời hoặc trong pháp- luật không định, hoặc không muốn đem giải- quyết trước công- môn, bèn định ra quyết- đấu với nhau, hoặc đánh bằng gươm, hoặc đánh bằng súng, hai bên bịt mắt ra đối nhau, phó cho may rủi, người nào rủi bị thương là người ấy thua, người nào may đánh trúng là người ấy rửa được danh- dự của mình. Thường chỉ đến xây da chảy máu, hoặc bị thương nặng nhẹ mà thôi, nhưng cũng có khi đến chết người. Gọi là “danh- dự quyết- đấu” nghĩa là quyết- đấu để rửa sạch cho danh- dự; ý nghĩa vẫn là hay lắm, vì việc thuộc danh- dự (affaires d’honneur), chỉ có người bị nhục với người làm nhục biết với nhau mà thôi, không để cho xã- hội can- thiệp đến, không để cho xã- hội phán- đoán được, hai người phải tự quyết với nhau, nhưng tự quyết với nhau không thể lấy lý- luận mà phục nhau được, tất phải mượn đến võ- lực, cũng là tục di- truyền của tinh- thần thượng- võ đời trước.

Người nào rủi mà chết nữa cũng là tự cam làm hi- sinh cho danh- dự, đủ biết rằng trọng danh- dự hơn tính- mệnh. Nhưng tục quyết- đấu lưu tệ cũng nhiều, nên khiến nhiều người phản- đối, và pháp- luật cũng không thừa -nhận.

Lòng danh- dự mà đem đến quá- độ thời thành ra cái “danh- dự tịch” (le point d’honneur), lắm khi việc chẳng vào đâu, sự bất- bình nhỏ, cũng lấy làm quan- hệ đến danh- dự, đó là cái danh- dự biến- thái, không phải là danh- dự chính- thức vậy.

Coi đó thời biết người Âu-Tây có lòng danh- dự mạnh là dường nào. Trong cuộc giao- tế thường, lòng danh- dự còn cương cường như vậy, đến những khi lâm- biến gặp nạn hay những buổi nước nhà có việc, cái “đàn- lực của danh- dự” (le ressort de l’honneur) còn mạnh biết bao nhiêu: xem như cuộc chiến- tranh vừa rồi, mấy trăm vạn con người cũng một lòng công- phẫn ra đánh kẻ- thù chung, chẳng phải là vì lòng danh- dự muốn rửa nhục chung cho nước dư? Xét về phương- diện ấy, thời cái cuộc đại- chiến này cũng có thể gọi là một cuộc “danh- dự quyết- đấu” của hai phe lớn trong thế- giới cùng nhau tranh hơn tranh được vậy. Trong cuộc quyết- đấu ấy thời phần danh- dự hơn cả chắc thuộc nước Tỉ-Lợi-Thì (Belgique). Nước tuy nhỏ yếu, dám ra địch với cường- lân, vẫn biết không tài nào đương nổi, nhưng không nỡ phản- bội lời- ước, không nỡ để nhục quốc- thể, không nỡ bó tay ngồi yên cho thiên- hạ nghi lòng danh- dự của mình, nên mới tuốt gươm ra đánh, gây nên nông nỗi trứng chọi với đá và thành ra kết quả nước phá dân tan như ngày nay. Ái- ngại thay, mà vẻ- vang thay! Mới biết hai chữ Danh- dự là quí, và ở giữa thế- giới cạnh- tranh này giữ cho trọn được đạo danh- dự cũng cực khổ lắm, thật là khó chứ không phải dễ vậy.

Một trang Nam Phong tạp chí

thủ bút của Phạm Quỳnh